آزمایش زندان استنفورد

سال 1971 فیلیپ زیمباردو استاد روانشناسی اجتماعی دانشگاه استنفورد دست به انجام یکی از مشهورترین آزمایش های کلاسیک روانشناسی زد. او که پیش از این با استنلی میلگرام همکلاس بود، تصمیم گرفت تا در امتداد آزمایش فرمانبرداری میلگرام، به بررسی تاثیر شرایط محیطی بر رفتار افراد در زندان بپردازد.

او به دنبال بررسی این مسئله بود که اگر افرادی سالم را در محیط شبیه سازی شده زندان قرار دهد، آن ها چگونه رفتار می کنند. زیمباردو در مورد این آزمایش این طور توضیح داد: فرض کنید شما کودکانی دارید که از نظر روانی و فیزیکی در سلامت کامل قرار دارند و قرار است به محیطی روند که شبیه به زندان است و برخی از حقوق مدنی آن ها پایمال خواهد شد. این افراد خوب در چنین محیط شیطانی و بدی چگونه رفتار خواهند کرد؟ آیا خوبی در آن ها پیروز خواهد شد؟

زیمباردو و همکارانش در زیر زمین ساختمان روانشناسی دانشگاه استنفورد، زندانی ساختند و از دانشجویان کارشناسی خواستند تا به مدت دو هفته در ازای دریافت روزانه 15 دلار نقش زندانی یا زندان بان را ایفا کنند. در مرحله اول هفتاد دانشجو برای این آزمایش داوطلب شدند، سپس زیمباردو و همکارانش با بررسی شرایط داوطلبان 24 نفر را که از نظر سلامت روانی- اجتماعی در سطح بالایی قرار داشتند، انتخاب کردند. این افراد هیچ گونه سابقه کیفری، مشکلات فیزیولوژیکی و شرایط پزشکی و روانی نداشتند.

زندان شبیه سازی شده استنفورد شامل سه سلول با ابعاد 6 تا 9 فوت بود. هر سلول برای نگهداری سه زندانی طراحی شده و سه تخت نیز در آن تعبیه شده بود. سایر اتاق ها برای زندان بان ها طراحی شده و یک اتاق هم به عنوان زندان انفرادی و بخشی هم به عنوان حیاط خلوت زندان به کار گرفته شد.

24 شرکت کننده به صورت تصادفی به دو گروه زندانی و زندان بان تقسیم شدند. زندانیان می بایست به تمام زمان آزمایش را در زندان سپری می کردند، اما زندان بان ها به گروه های سه نفری با 8 ساعت کار تقسیم شدند و افراد پس از 8 ساعت می توانستند به خانه خود برگردند. همچنین تعدادی دوربین و میکروفون خارج از دید شرکت کنندگان در این زندان تعبیه شده بود تا محققان بتوانند رفتار آن ها را زیر نظر بگیرند.

این آزمایش به گونه ای طراحی شده بود که همه چیز تا حد امکان طبیعی به نظر برسد. صبح روز یکشنبه پلیس افراد را در خانه هایشان بازداشت و سپس آن ها را سوار بر ماشین پلیس به سوی زندان می برد. سپس در ایستگاه پلیس افراد را تفهیم اتهام کرده و از آن ها انگشت نگاری به عمل می آمد و با چشم بند روانه زندان می شدند. پس از ورود به زندان، مشابه شرایط واقعی، لباس های زندانی را گرفته، او را با ماده ای شپش زدایی کرده و سپس لباس های مخصوص زندان را به تن او می کردند. این لباس ها بلندتر از لباس های معمول بوده و شماره های مخصوص زندانی بر روی آن ها نوشته شده بود. به گفته زیمباردو هدف استفاده از این لباس ها تحقیر زندانیان بود. پوشاندن این لباس ها و استفاده از پابند به منظور هویت زدایی زندانیان به کار گرفته شده بود.

گرچه بر اساس برنامه ریزی اولیه قرار بود این آزمایش دو هفته به طول انجامد اما با توجه به اتفاقات پیش آمده پس از 6 روز متوقف شد. زندان بان ها دست به رفتارهای به شدت خشونت بار و سوءاستفاده از زندانیان زده و نشان های شدید استرس و اضطراب در میان زندانی ها نمایان شده بود.

به شرکت کنندگان اجازه داده شده بود که هر طور می خواهند رفتار کنند، اما تعامل آن ها به سرعت تبدیل به کنشی متخاصمانه و غیر انسانی شد. زندان بان ها در برابر زندانیان با خشونت، پرخاشگری و کمال سوءاستفاده رفتار می کردند و زندانیان منفعل و افسرده وار رفتار می کردند. پنج نفر از زندانیان دائما عواطف شدیدا منفی نظیر گریه و اضطراب حاد را تجربه می کردند و به اجبار زودتر از آن چه برنامه ریزی شده بود، از آزمایش کنار گذاشته شدند.

زندان بان ها دست به شکـــنجه زندانــیان می زدند، به آن ها اجازه استفاده از توالت را نمی دادند، به عنوان جریمه لباس هایشان را از آن ها می گرفتند، آن ها را مجبور به شنا رفتن بر کف زندان می کردند و در مواردی از سایر زندانیان خواسته می شد که بر روی فردی که شنا می رود بنشینند. آن ها به خشونت فیزیکی نیز اتکا نکرده و انواع شکــنجه های روانی را نیز به کار می بستند. این شکنجه ها به حدی افزایش یافته بود که زنــدانیان نیز کاملا نقش خود را باور کرده بودند و حتی تصور می کردند که واقعا مجرم بوده و هرگز از این زندان خارج نمی شوند.

 

پس از سه روز زیمباردو مجبور شد یکی از زنــدانیان را از آزمایش خارج کند، چرا که او به طرز کنترل ناپذیری فریاد می کشید، گریه می کرد و عصبانی بود. به نظر می رسید تفکرش از هم پاشیده است و وارد مراحل اولیه افسردگی می شود. همان طور که پیشتر گفته شد، تمامی شرکت کنندگان، پیش از شروع آزمایش در سلامت روانی کامل به سر می بردند.

هر دو گروهی به شدت نقش خود را باور کرده بودند. بخش اعظم وقت خود را به صحبت راجع به زندگی در زندان و برنامه ریزی برای روزهای آتی می گذراندند. زنــدانیان دست به افسانه سازی در مورد وقایع می زدند و زنــدان بان ها برای آزار بیشتر نقشه می کشیدند. شرایط به گونه ای پیش می رفت که افراد یکدیگر را به جاسوسی متهم کرده و زنـــدان بان ها نیز با استفاده از شرایط تفرقه افکنی می کردند.   

تغییرات حتی به محققات نیز سرایت کرده بود و آن ها آن طور که باید به شرایط آزمایش توجه نمی کردند. زیمباردو که می بایست به عنوان ناظر این آزمایش عمل می کرد، از سوءرفتارهای صورت گرفته چشم پوشی می کرد. او نه تنها متوجه شرایط زندان نبود بلکه به دنبال راهکارهای مختلف برای ادامه ی آزمایش، ایجاد شورش و حتی انتقال دادن شرکت کننده ها به زندان واقعی بود. این چشم پوشی همچنان ادامه یافت تااین که یکی از دانشجویان به نام کریستینا ماسلاچ نسبت به شرایط آزمایش و قواعد اخلاقی اعتراض کرده و ادامه ی آزمایش را غیراخلاقی دانست. سرانجام زیمباردو به این نتیجه رسید که باید این آزمایش را به پایان رساند. او اشاره می کند که در روزهای پایانی متوجه شده است که زنــدان بان ها با این تصور که شب ها کنترل کمتری بر روی زنــدان وجود دارد، حتی دست به آزار جـــنـــ سـی زنــدانیان می زنند.

به اعتقاد زیمباردو و همکارانش، آزمایش زندان استنفورد نشان می دهد که شرایط می تواند چه نقش برجسته ای در رفتار انسان داشته باشد. با توجه به این که زندان بان ها در موقعیتی قرار داده شده بودند که قدرتی مطلق داشتند، دست به کارهایی زدند که هرگز در زندگی روزمره خود نمی توانستند به آن ها عمل کنند. همین طور در مورد زندانیان، با توجه به این که آن ها هیچ کنترلی بر آن چه در موردشان پیش می آمد نداشتند، به سرعت منفعل و افسرده شده بودند.

عموما از آزمایش زندان استنفورد به عنوان تحقیقی غیراخلاقی نام برده می شود. قطعا امکان تکرار این آزمایش وجود ندارد چرا که با توجه به قوانین فعلی چنین آزمایش فاقد شرایط اخلاقی لازم است. خود زیمباردو نیز در مورد مشکلات اخلاقی زندان استنفورد هشدار داده و گفته است گرچه ما تحقیق را یک هفته زودتر از آن چه برنامه ریزی شده بود به پایان رساندیم، اما همچنان به اندازه کافی زود نبود.

  

برای اطلاع از جزئیات کامل این آزمایش می توانید به سایت آزمایش زندان استنفورد مراجعه کنید

http://www.prisonexp.org