احساس لذت در مغز : سیستم پاداش مغز

هر رویداد بیرونی یا تجربه ای با اتفاقاتی در مغز ما همراه است.احساس لذت نیز یکی از اتفاقاتی است که ما هر روزه آن را تجربه می کنیم. هنگامی که با دیدن دوستی احساس شادی می کنیم، در مسابقه ای پیروز می شویم یا حتی داروی لذت بخشی را مصرف می کنیم مغز ما واکنش خاصی از خود نشان می دهد. این احساس لذت و پاداش با چه تغییراتی در مغز همراه است؟

اصطلاح سیستم پاداش به گروهی از ساختارهای مغزی اشاره دارد که در برابر محرک های تقویت کننده یا لذت بخش نظیر مواد مخدر و داروهای اعتیاد آور فعال می شوند. هنگامی که افراد در معرض محرکی لذت بخش قرار می گیرند، مغز شروع به افزایش آزادسازی نورترنسمیتر (پیام آور عصبی) دوپامین می کند و فعالیت مناطق مغزی مرتبط با دوپامین افزایش می یابد. مسیر دوپامینی مزولیمبیک (mesolimbic dopamine pathway) مهم ترین منطقه ی مغری مرتبط با لذت و پاداش است. این مسیر ناحیه ی تگمنتوم شکمی (VTA) را به هسته های آکامبنس متصل می کند.

 

سیستم پاداش مغز چیست؟

  

در دهه 1950 جیمز اولدز (James Olds) و پیتر میلنر (Peter Milner) طی آزمایشی الکترودهایی را در مغز چند موش جایگذاری کردند. همچنین در قفس موش ها اهرمی قرار داده شد و در صورتی که موش ها اهرم را فشار می دادند، از طریق الکترودها تحریکی الکتریکی دریافت می کردند. اولدز و میلنر با تغییر دادن مکان الکترود در سر موش ها، به این نتیجه رسیدند که هنگامی که الکترود را در مکان های مشخصی از مغز موش ها قرار می دهند، موش ها تمایل دارند تا به دفعات بسیار اهرم را فشار دهند. یکی از مهم ترین این مکان های مغزی، ناحیه ی سپتال بود که در زیر جسم پینه ای قرار دارد. به عنوان مثال هنگامی که الکترود بر روی سپتال قرار گرفت یکی از موش ها در مدت 12 ساعت 7500 بار اهرم را فشار داد تا ناحیه ی سپتال خود را تحریک کند.
اهمیت تحقیق اولدز و میلنر از آن جهت بود که به نظر می رسد آن ها موفق به یافتن ساختارهای مغزی دخیل در تجربه لذت و پاداش شده اند، چرا که اگر موش ها بارها و بارها اهرم را فشار می دهند تا این مناطق را تحریک کنند، احتمالا از این تجربه لذت می برند.

 

 

 
پس از اولدز و میلنر تحقیقات بسیاری در جهت یافتن مناطق پاداش و لذت مغز صورت گرفته است و نتایج نشان می دهد که مهم ترین مناطق مرتبط با لذت و پاداش در مسیر دستجات پیش مغز میانی (medial forebrain bundle) قرار دارند. دستجات پیش مغز میانی شامل مجموعه ی عظیمی از رشته های عصبی است که از بخش های نظیر ناحیه ی کلاهک شکمی (ventral tegmental erea) و هیپوتالاموس جانبی عبور کرده و ارتباط هایی با سایر مناطق نیز برقرار می کنند.
به علاوه تحقیقات نشان داده اند که در حین تحریک پاداش دهنده ی مغزی نورون های دوپامینی فعال می شوند و همین طور در صورتی که به موش ها آنتاگونیست دوپامین تزریق شود، موش از فشار دادن اهرم دست می کشد. آنتاگونیست دوپامین ماده ای است که جلوی تاثیرگذاری و فعال سازی دوپامین را می گیرد. به بیان دیگر در صورتی که جلوی آزادسازی نوروترنسمیتر (انتقال دهنده عصبی) دوپامین در مغز گرفته شود، تحریک این نواحی برای موش چندان تقویت کننده نیست و در نتیجه از فشار دادن اهرم دست می کشد. تحقیقات انسانی نیز تاثیر دوپامین در احساس لذت را تایید کرده اند. به عنوان مثال در صورت استفاده از آنتاگونیست های دوپامین، تاثیر لذت بخشی داروهایی نظیر آمفتامین ها کاهش می یابد.با توجه به نتایج تحقیقات تحریک مغزی و اهمیت دوپامین در پاداش توجه محققین به سوی مسیرهای اصلی دوپامین در مغز متمرکز گشت، مسیرهایی که می توانند نقشی کلیدی در تعدیل تجربه ی پاداش و لذت ایفا کنند. دستجات پیش مغز میانی VTA یا ناحیه ی کلاهک شکمی که غنی از دوپامین است را به هسته های آکامبنس (nucleus accumbens) متصل می کنند و بخشی از مسیر دوپامینی مزولیمبیک (mesolimbic dopamine pathway) به شمار می آیند. تحقیق های فراوان نشان داده اند هنگامی که ما از داروهای اعتیاد آور استفاده می کنیم و یا تجربه ای لذت بخش داریم، نورون های دوپامینی در ناحیه ی کلاهک شکمی فعال می شوند. این نورون ها از طریق مسیر دوپامینی به هسته های آکامبمس متصل هستند و فعال شدن آن ها سبب افزایش میزان دوپامین در هسته های آکامبنس می شود. تخریب این مسیر ( مسیر دوپامینی مزولیمبیک) در موش هایی که به فشار دادن اهرم معتاد شده اند سبب می شود از فشار دادن اهرم دست بردارند. این رویداد می تواند نشان دهنده ی نقش مسیر دوپامینی مزولیمبیک در فرایند اعتیاد باشد.

 

 

در تحقیق جالب دیگری مردان جوان، عکس هایی از چهره های جذاب را ارزیابی می کردند، در حالی که پژوهشگران در حال تصویربرداری از مغز آن ها بودند. وقتی این مردان به چهره های زنانی نگاه کردند که آن ها را جذاب می دانستند، فعالیت هسته های آکامبنس و ناحیه ی کلاهک شکمی افزایش یافت.
با توجه به این که همواره هنگام استفاده از داروهای اعتیاد آور و مواد مخدر مسیر دوپامینی مزولیمبیک فعال می شود، این مسیر به عنوان مسیر اصلی سیستم پاداش مغز در نظر گرفته می شود.
گرچه در طی تحقیقاتی که بر روی سیستم پاداش مغز صورت گرفته است، همواره بر نقش مسیر دوپامینی مزولیمبیک و نوروترنسمیتر دوپامین تاکید شده است، با این حال در گذشته تصویر بر این بود که دوپامین نوروترنسمیتری است که سبب تجربه و احساس لذت می شود اما امروزه محققان بر این عقیده هستند که دوپامین بر جنبه ی پاداش بخشی تاثیر گذار است و نه تجربه ی مستقیم لذت.